Prentbriefkaarten
Prentbriefkaart van het St. Antonius Pensionaat te Tegelen
“Beste moeder, nog een kaartje mag ik u sturen. Op zaterdag 24 maart gaan wij op vakantie. De zusters brengen ons weg zoals gewoon. Wij zijn dus om 10.21 in Breda. Tot ziens van Uw liefhebbende zoontje Leo. Juist Uw kaart ontvangen, er wordt voor alles gezorgd.”
In 1928 stuurt de leerling Leo vanuit het St. Antoniuspensionaat in Tegelen een kaartje naar zijn moeder. Hij laat weten dat hij naar huis komt. Zijn moeder heeft in een vorige brief gevraagd of het goed met hem gaat, zijn antwoord is bevestigend: ”er wordt voor alles gezorgd”. Het is onduidelijk of de tekst door Leo zelf is bedacht. In jongenspensionaten werden op gezette tijden kaarten naar huis geschreven, waarbij de tekst soms door de zusters/broeders werd gedicteerd. In ieder geval moet zijn aanstaande terugkeer naar huis een fijn vooruitzicht zijn geweest, aangezien hij maar twee à drie keer per jaar ‘op vakantie’ mocht. De rest van het jaar verbleef Leo in het pensionaat, waar hij ook onderwijs volgde. Op de voorkant van de briefkaart is het schoolgebouw te zien, samen met de buiten spelende kinderen die stilstaan om te poseren voor de foto.
Wie aan de hand van deze kaart op zoek gaat naar het pensionaat in Tegelen, zal het niet vinden. Net als veel andere scholen uit de negentiende eeuw bestaat het gebouw niet meer. De prentbriefkaart is een van de weinige zichtbare herinneringen aan het schoolgebouw. Ja, met wat variatie op het thema: ‘Schoolgebouwen vergaan, maar de prentbriefkaart blijft bestaan’.
Populaire vorm van communicatie
Het Nationaal Onderwijsmuseum heeft een collectie van zo’n 4000 prentbriefkaarten met afbeeldingen van schoolgebouwen. De oudste briefkaarten in de collectie komen uit het begin van de twintigste eeuw. In die tijd begon de prentbriefkaart zijn opmars te maken als populaire vorm van communicatie. Door technische ontwikkelingen werd het mogelijk om afbeeldingen op kaarten te printen. Dankzij de opkomst van de postbezorging werd het versturen van kaarten betaalbaar voor een groot deel van de bevolking. Al snel werden kaarten gebruikt om lokale herkenningspunten, zoals schoolgebouwen, te laten zien aan vrienden en familieleden. Vaak werden prentbriefkaarten ook door kinderen gebruikt om te laten zien, waar men naar school ging. Zoals blijkt ook uit dit berichtje uit ver in de 20e eeuw van de leerlinge Nelleke aan mogelijk haar vriendje Joop.
Variatie voldoende
Omdat het schoolgebouw vaak de trots was van een dorp of stad, is er van vrijwel elke school in Nederland een prentbriefkaart uitgegeven. De kaarten laten een heel scala aan schoolgebouwen zien, van huiselijk en bescheiden tot strak en dominant. Variatie voldoende dus. Op sommige ansichten ontbreekt zelfs het schoolgebouw, zoals die van een buitenschool. De prentbriefkaarten in de collectie van het museum beperken zich niet alleen tot Nederland. Ook van schoolgebouwen uit Afrika, Amerika, Azië zijn kaarten ontwikkeld. Ander aspect: bij het bekijken van de prentbriefkaarten valt ook de naamgeving van de scholen op.
Prentbriefkaart van de kleuterschool te Angeren
Prentbriefkaart van de HBS Schuttersveld, Hilversum
Prentbriefkaart van de Arnhemse Buitenschool
Jarenlang vrijwilligerswerk
De collectie prentbriefkaarten van het Onderwijsmuseum is een unieke verzameling. De meer dan 4000 kaarten bieden een overzicht van schoolgebouwen vanaf het begin van de twintigste eeuw tot aan de jaren ’90. Zij vormen een bron van historische informatie. De kaarten laten de ontwikkeling van het schoolgebouw zien en maken de lokale geschiedenis van het onderwijs zichtbaar.
Een deel van de prentbriefkaarten is in de vaste tentoonstelling van het museum te zien. Het merendeel ligt echter uit het zicht, opgeslagen in het depot. Om ervoor te zorgen dat deze bijzondere verzameling kaarten ook buiten het depot bewonderd kan worden, is het Onderwijsmuseum begonnen met het ontwikkelen van een speciale website genaamd verScholen op de kaart. Afgelopen jaren heeft een team van vrijwilligers zich ingezet alle prentbriefkaarten te digitaliseren en te inventariseren. De kaarten zijn genummerd, gescand, geordend en in TMS gezet (The Museum System, het registratiesysteem dat het Onderwijsmuseum hanteert). Voor elke school zijn – zoveel als mogelijk – ook de adresgegevens en de achtergrondinformatie opgezocht.
Door de inzet van onze vrijwilligers kan iedereen dus de diversiteit aan schoolgebouwen uit het verleden bewonderen op een website.
Uit: VerScholen op de kaart (2023)
tekst Christian van Houwelingen
beeld: collectie Nationaal Onderwijsmuseum